Халқымызда «Өлімнен ұят күшті» - деген нақыл сөз бар. «Ұят» сөзі ұғымы ауқымды, мағынасы терең сөздің бірі. Шариғат тілінде де тағылымы мол ұғымдардың бірі саналады. Қазақта арлы адам үшін ұяттың орны бөлек. Аталарымыз: «Ұялғанымнан жерге кіріп кете жаздадым» - дейді. Қазақтың бар даналығы шариғатпен астасып жатыр. Сондықтан ұят дегеніміз - адамның мінез-құлқымен сыйыспайтын, жағымсыз істерден адам баласын аулақ ұстайтын, жақсылыққа итермелеп, жамандықтан жирендіретін, бойымыздағы асыл бір қасиет.
Ұят - иман тармағының бір арнасы, ислами мінез-құлықтың бір көрінісі. Кімде кімнің тұла бойында ұят болған болса, ол пенденің ислам жолын ұстануының көркемдігін, дәрежесінің жоғарылығын көрсетеді. Ұят - Алла Тағаланың жер бетіне ақиқатты жеткізіп, үлгі болу үшін жіберілген Пайғамбарларына тән қасиет. Саңлақ сахаба Әбу Сайд әл Худридің айтуы бойынша «Пайғамбарымыз (с.а.с.) бойындағы ұят, перденің артында отырған бойжеткеннің ұятынан да асып түсетін. Егер Пайғамбарымыз (с.а.с.) ұятты бір істі көрер болса, оның жүзіне қарап ұялғанын білетін едік» - дейді. Ұяттың болуы, яки болмауы - адамның шынайы табиғатын көрсететін белгі іспеттес. Ұят адамның иманын құнды етіп, жүріс тұрысына өң беретін жақсы сипат. Кісі бір іс-әрекеттен тұла бойы қысылып, орынсыз істен жүзі қызғылт түске боялып жатса, демек, тегі таза һәм болмысы пәк деген сөз.
Қазақ халқы «ұят» ұғымын иманның бір парасы ретінде қабыл еткен. Оған жоғарыда келтірген нақыл сөздеріміз дәлел бола алады. Һәкім Абай Құнанбайұлы да өзінің отыз алтыншы қара сөзінде «ұят» ұғымына тоқтала отырып, оның иманның бір тармағы екендігін айтып кеткен. Сонымен қатар бұл қара сөзін жазу барысында Пайғамбарымыздың (с.а.с.) хадисін де мысалға келтіріп өткен.
«Пайғамбарымыз салаллаһу ғалайһи уәссәлләмнің хадис шарифінде айтыпты: «мән лә хаяүн уәлә иманун ләһу» деп, яғни кімнің ұяты жоқ болса, оның иманы да жоқ деген. Біздің қазақтың өзінің мақалы да бар: «ұят кімде болса, иман сонда» деген. Енді бұл сөзден білінді: ұят өзі иманның бір мүшесі екен» - дейді һәкім Абай.
Осы орайда шын мәнісінде мұндай хадис бар ма? Сонымен қатар ислам діні «ұят» ұғымына қаншалықты көңіл бөлген? Абай Құнанбайұлы бабамыздың осы бір қара сөзін талдап, тарқатып өтсек.
Ұят - жақсылықтың ұрығы. Жамандықтың тамырын түбегейлі жоятын да осы қасиет. Әнас (р.а.) риуаят еткен хадисте:
إِنَّ لِكُلِّ دِينٍ خُلُقًا، وَخُلُقُ الْإِسْلاَمِ الْحَيَاءُ
«Расында, әрбір діннің өзіне тән мінезі бар. Исламның мінезі -ұяңдық (ұят)» - деп дінімізде ұяттың маңыздылығын атап көрсетіп кеткен.
إنَّ الْحَيَاءَ وَالْإِيمَانَ قُرَنَاءُ جَمِيعاً، فَإِذَا رُفِعَ أَحَدُهُمَا رُفِعَ الْآخَرُ.
Пайғамбарымыз (с.а.с.) тағы бір хадисінде: «Ұят пен иман тығыз байланыста. Егер ұят кетсе, екіншісі де бірге кетеді» - деп ұяттан ажыраған кісінің иманнан қол үзетінін жеткізген.
Ұят иманның жемісі. Иманы кәміл болған пенденің ұяты да кәміл дәрежеде болары сөзсіз. Сондықтан болар шариғат сусынымен сусындап салт-дәстүрін дінімен ұштастыра білген Абай Құнанбайұлы: «Пайда ойлама - аройла» - деп, ұяттың қаншалықты қымбат дүние екендігін дөп басып көрсеткен.
Имам Муслимнің сахих хадистер жинағында келетін Әбу Һурайра (р.а.) жеткізген хадисте Пайғамбарымыз (с.а.с.):
عن أبي هريرة أن رسول الله قال: « الإِيمَانُ بِضْعٌ وَسَبْعُونَ أَوْ بِضْعٌ وَسِتُّونَ شُعْبَةً فَأَفْضَلُهَا قَوْلُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَدْنَاهَا إِمَاطَةُ الأَذَى عَنِ الطَّرِيقِ وَالْحَيَاءُ شُعْبَةٌ مِنَ الإِيمَانِ
«Иман алпыс немесе жетпіс тармақтан тұрады. Ең абзалы ләә иләһә иллалла (Алладан басқа құдай жоқ) деп айту. Ең төменгі дәрежесі жолда жатқан кедергіні алып тастау. Ұят та иманның бір тармағы» - деп ұятты иманның бір бөлігі ретінде көрсеткен.