АДАЙДЫҢ БЕС ЖҮЙРІГІ: ҚОСАЙ/СҮЙІНДІК(ЖАМАНАДАЙ) - НҰРЫМ ЖЫРАУ ШЫРШЫҒҰЛҰЛЫ (1831-1908).
Нұрым жыраудың Тоғыз ауыл шабылғанда - деген жырынан үзінді:
«АДАЙЛАРДЫҢ ХИУА ХАНДЫҒЫНЫҢ ДӘУКЕСКЕН ҚАМАЛЫНА ЖОРЫҒЫ»
Жырды орындаған: Құрманғазы МЕҢДІБАЙ
***
ЖОРЫҚ ЖЫРАУЫ: ҚОСАЙ/МӘМБЕТҚҰЛ(КЕҢ-ШАЛБАР) - ҚАЛНИЯЗ БАТЫР ШОПЫҚҰЛЫ (1816-1902).
Мынау Жорық жырауы Қалнияз батырдың шығарғаны:
«Дәукескен» қамалын шабуылдаған сапарда Қосқұлақ - Амантұрлы батыр қаза болады. Сол сапарда Қазақ жасақтарын бастаушылар Көтібар мен Қожалақ, Сүгір мен Есен, Күзенбай батырлар екен.
Жорық жырауы Қалнияз батыр, Амантұрлы батырдың қазасына қиналып дағдарып қалған батырларды жігерлендіріп айтқан сөзі екен:
«АМАНТҰРЛЫ БАТЫР ӨЛГЕНДЕ»
Ерлерге ажал келер Алласынан,
Ажал келсе кім айрылмас қандасынан.
Қожалақ, қажи берме, қайырын сұра -
Айрылдың Амантұрлы жолдасыңнан.
Шығанақ ат суардық теңізінен,
Торы айғыр, шаба алмайсың семізіңнен.
Баласы Шабекемнің Есен, Сүгір,
Айрылдың Амантұрлы егізіңнен.
Қырсық шап осы бүгін ат маңдайын,
Айырды арамыздан ер талайын.
Еріңнің шейіт кеткен соңын берсін,
Шүкір етің Көтібар, Күзенбайым...
Амантұрлының қазасын батырдың анасына естіртуге Қалнияз ақын барады. Қалнияз бұрынғы өткен ерлердің ерлік істерін мақтап, олардың көбінің халқы үшін ерлікпен қан майданда қаза тапқанын мысалдап айтып отырады. Бірақ батырдың шешесі сөздің мәніне түсіне қоймай, «Әп, бәрекелде» деп отыра беріпті. Сонда Қалнияз кемпірдің тұспалдап айтылған сөзге түсінбей отырғанын сезіп, кемпір түсінсін деп баласының атын атап жоқтау сипатында былайша толғапты :
«АМАНТҰРЛЫНЫҢ ӨЛІМІН АНАСЫНА ЕСТІРТУІ»
Бісміллә, сөздің басы білім еді-ау,
Айырған ақ-қараны ілім еді-ау,
Әр сөздің түсінгенге пайымы бар,
Ақылды айтпасақ та біліп еді-ау.
Шырылдап құрсағынан жерге түсіп
Дүниеге адам солай келіп еді-ау,
Қалайша жыламасын туған сәби-
Ақыры бұл жалғанның өлім еді-ау.
Кешегі аты шыққан ерлер қайда ?
Олар да кезекті күн өліп еді-ау,
Байқасаң, бауыры бүтін пенде бар ма,
Шырағы талайлардың сөніп еді-ау.
Болғасын хақтың ісі амал қанша-
Сонда да адам шіркін көніп еді-ау.
Әруақты Амантұрлы ерім еді-ау,
Ерлігін халқым неше көріп еді-ау,
Қожалақ, Балуанияз, Асар, Балта,
Осындай жақсыларға серік еді-ау,
Құдайке, Келінберді құралғанда
Қол бастап ортасында жүріп еді-ау,
Ат қойып «Дәукескеннің» қамалына
Іркілмей екі дүркін кіріп еді-ау
Қайран ер қайта шауып ғайып болды,
Халқына содан бері көрінбеді-ау,
Алладан асығыстау келген тағдыр -
Ерлердің көбі солай өліп еді-ау...
Амантұрлының шешесі сонда ғана істің мәнін түсініп, «Ой, Қалнияз-ай, сені жыр айтып менің көңілімді көтерейін деп келген екен ғой десем, жоқтау айтып мені жылатайын деп келген екенсің ғой» - деп алыпты да, зарына басқан екен дейді.
Сонда Қалнияз батырдың кемпірге көңіл айтқан жұбату сөзі екен:
«АМАНТҰРЛЫНЫҢ АНАСЫН ЖҰБАТУЫ»
Нар көтерер ауырды,
Ат білдірмес жауырды
Іс түскен кезде жақсы адам
Болады дейді сабырлы.
Көңілді тоқтат, анасы,
Соңы болғай қайырлы.
Мейірімсіз ажал талайды
Жалғызынан айырды,
Біздер түгіл Хақ-Нәби
Расулы атамыз
Жөнелткен екен жасында
Екі бірдей баласын,
Көзінің ақ пен қарасын -
Қасым менен Тайырды,
Шүкірлік етіп сонда да
Жасаған Хаққа жалынды,
Пендеге қисық болғанмен
Алланың ісі орынды,
Фәниден кімдер көшкен жоқ
Халқына болған қадірлі ?
Қайда кетті өлмесе
Ата-баба бұрынғы ?
Он сегіз мың ғаламның
Падишасы Сүлеймен
Олар да арман етіпті
Перзентсіз өтіп фәниден,
Пендешілік сірәдан
Қолда барда сүйінген,
Алса, бірақ, күйінген.
Байқасаң, жалғыз сен емес
Базары бастан сейілген.
Мысалы, биік бәйтерек
Белінен шапса иілген,
Не бір асау ерлерім
Қайғы басып бүгілген,
Пырағы сөніп, өзіңдей
Көзінің жасы төгілген,
Көңілге алсаң қартым-ау,
Кім өткен жоқ еліңнен?
Қалған жоқ па бұл фәни -
Атағозы, Ер Қармыс,
Шабай, Төлеп еріңнен?
Өмір мен Темір және де
Әулие Бекет - піріңнен?
Ойыңа алып соларды
Шүкірлік етіп, тілей бер
Шейіт кеткен ұлыңның .
Болғай деп орны махшарда
Сегіз жұмақ төрінен...